የስልጤ ኡመት ወግ ታፍቴ አኩ ጃንጎ ያለይ ቢያቴራን መቃም ተከተባኔ የትጅጋኜ በዮንም ተኡመር ሀጂ አልዬ ሚጦት የትንዛዘ ትዮን ሀጂ አልዬ ኢሉይማነይ የዲን ሙረ በበርበረ ነቆኔ ሀረርነ አለፎኔ ጉተይ ባደ ፎኖ መጦኔ ተኢም ብዤ የዲን ሙራሮ ባትኪትሎት ካበ ቶጵየ በመጡ ዞፍ ኡህ ተምጦትኒሙ ቀደ ባዝጋጊ ኢነብሩ ተናሩይ <የዠረ> ጊቻቾ ጉት ሀደ ገረድ ባግቦት ሀደ ገረድዋ አምስት የልጅ ወልደ የጬኑኮዋ ኡሁኑም አዘርነት በርበሬ፣ስልጢ፣ሁልባራግ፣አልቾ፣ዳሎቸ፣ወለኔ፣ገደባኖ.... ገናምኒሙ የስልጢኘ አፈ ያዋልኮን አዝጋግቸ ተባቤተኖ ኢነብሮነኮ በጉለንታይ ሙጣሎ ያሱ ኣሊምቸ ያፍታቶን፡፡ገናይንገ ስልጤ አይነኮ የመጠኮ በትንዛዘ ስልጤ ኢላነይ ሱም በወግ ተከተባኔ የትረከበይ በ14ለኜይ ሲጀ ዘማን በኑጉስ አምደጢዮን ዘማንን በበሎት ወግ ኢሽሎን ሰብቸ ያዋልኮን፡፡ቡንዱሉሌከ የስልጤ ኡመት ወግ ተብዢ የባድነ ኡመት ወግ ወገኜ ሩክቦ ያለይ ትዮን በደም፣በብተር፣ሀዴኘ በንበሮት፣በዝልዛሎ ሩክቦ የተለቀዋ የኬመ ዮነኮ በወግ ኩትብቸ ተጀረቦት ያቀትሌን፡፡

የስልጤ ኡመት በሀርለ፣በዘይለ፣በባሌ፣በሸወ ------ ሙስሊም ሱልጣኔትቸ አቃቃኖትዋ አጅጋኞት የገግከ አትዋጫትዋ ተዋሳጅነት የናረይኮ ኢትዋለካን፡፡ሂታይ ያቴራነይ ተ10 ሲጀ ዘማን ቀደ ስልጢኘ ያዋልካነይ የስልጤ ኡመት ተጅጋኛን በሎትን፡፡

የብራውካፐርነኮ በሆነ በቅብላይ የሀድየ ሱልጣኔት የነበሩ የስልጤ ፣የቀቤነዋ የሃላበ ኡመትቸ ተካበዋ ቅብለ የባድቴ አዝጋግ በንቆት አኩ ያልቡይ አዝጋግ ነበሮን፡፡(Braukamper 2001:55:56)፡፡የስልጤ ኡመት ባዝጋጊ የስልጢኘ አፍ ያዋልኩ ተናሩ ያፈር ሰብቸ ቂጦ በትልቃለቆት አኩ ያለይ ኡመት ሊተለቅ አቀተላን፡፡ሂጲ ጉደር የወግ ሃለትዋ ተቅላቀላት የቶጰ ኡመት ቡንዱሉሌከ የስልጤ ኡመት ተገናሚ በብተር ፣በዘልዛሎ፣የኣደዋ ዩፍተ አርዱለ ቲጋገዳትዋ ሀድኖት ሀለቃን፡፡ የባድምቴ ኡመት በደም፣በኣደ፣በኢኮኖሜዋ በአመኜ ጉለንታቶ ቆማሪ ተቻበራት ሀለቃን፡፡ የስልጤ ኡመት ባዝጋግከ ቲነብሮን የጉራጌ፣የማረቆዋ የኦሮሞ ኡመትቸ ቂጦ በኣደኜ ዳኝነት አዳብ የደነብ ምካተከ ቲፈጅ ነበራን፡፡አኩም በፍቶት ደር ኢትረከባን፡፡

የስልጤ ኡመት ተሉላሉሌ ኡመትቸ ያለይ ወገኜ ተቻበራት

የስልጤ ኡመት ተካበ ባድሰብቸ ኡመት ቂጦ በደነብ ያኬማይሙ ሉላሉሌ የደነብ ሰህልቸ አሉይ፡፡ኡመቲ በገደኜይ የሀዲየ መንግስት ተሲዳሞ፣ሀዲየዋ የሀላበ ኡመት ቂጦ በደነብ የናረ ትዮን በሉሌምከ ተሲዳሞ ኡመት ቂጦ ቆማሪ ሩክቦ የናረይኮ ያዝጋገይ ኣደዋ ወግ ኢሽሎን ሰብቸ ፈየኮ ያዋልኮን፡፡ በስልጤ ኡመት በብዥነት ሸኜ አሸ ኢትረከባነይዋ ዠረ በበሎት ኢትቻላነይ የስልጤ ኡመት ተሲዳመ ኡመት ቂጦ ሩክቦ ያለይኮ ያቴራን ትዮን ብዥ እልቅ ያለይሙ ዪስላም ዲን ተኬታይ መጪንትኒሙ ሲዳሞ ዮኑ ሰብቸ በሉላሉሌ የስልጤ አዝጋግቸ ቁራነ ቀሮን፡፡ በገነንገ አዘር በ16ለኜይ ሲጀ ዘማን መትፈጄ ነቀላኔ የስልጤ አቴንዳሪ ቃምቸ ተካምባታ አቴንዳሪ ቃም ቂጦ ቆማሪ የኣመኜዋ የኢኮኖመኜ ተቻበራት ቲለቆትም በድባየ በብተር ኢትንዛዙ የናረኮ በብዥከ ኢትዋለካን፡፡ ሂጲሚ አሰነት የሀጂ አልዬ ኡመር ወልድ የናርትቴ ኦየተ ለከምባተ ኑጉስ ሀመልማል አትቤዶታኔ በዞፍ በከምባተ ኡመት ተቻይ ለናረይ የኦየታ /ስሮ መንግስት/ መንግስት ተምሰረቶት ሺፐት ሆናን፡፡ ተስልጤ ኡመት ቂጦ ዳንገ መጥ ተዮን በገደኜይ የሀድየ ሱልጣኔት በደነብ ነበሮን፡፡ ዘነ/መሺነነ በፍዶትዋ በሉላሉሌ አመኜዋ ኣደኜ ጉለንታቶም ቆማሪ የደነብ ሰህልቸ አኬሞን፡፡የፈራዛገኜ የዳኝነት አዳብ የስልጤዋ የጉራጌ ኡመት የደነብ ምካተኒሙ በደነብ ኢፈድቡያን ትዮን የስልጤዋ የማረቆ ኡመትም በራገ የዳኝነት አዳብ ዘነ/መሺነነ በፍዶት ደር ኢትረከቦን፡፡ሂጲ በድባያም የስልጤ ኡመት ተገናሚ የባድነ ኡመት ያለይ ሩክቦ፣ ተቻበራትዋ ሀድኖተ ለኮሎ ቀረባን፡፡

የስልጤዋ የኦሮሞ ኡመት ተቅራኛት ቤደበ ፡አደምነት ዬለይ ስልጤነት ኤለይ

የፕሮፌሰር ብራውካምበርነኮ በሆነ (2001፡55) የስልጤ ኡመት ተ16ለኜይ ሲጀ ዘማን ቀደ በካበዋ በካበ ሸርቅ ቶጰ በአሩሲ፣በጅጅገ፣በሸርካ ገደብ፣በጨርጨር ነቃላ ኤትዋ በባሌ አዝጋግቸ ኢነብር ናር፡፡ተ16ለኜይ ሲጀ ዘማን ጀመራኔ በትረሱ ኡመተኜ ቅልቃያዮ ኡመቲ አኩ ያለቢ አዝጋገ ቲመጭ በገደኜይ የንባረት ኤት የቀሩ የስልጤ ኡመት ተኦሮሞ ኡመት ቂጦ በብተር ተቻበሮኔዋ ሀድኖተ ሀለቆኔ በሆሽቲ ኡመት ጉት የኣደ፤የአመኜዋ የወግ ሩክቦ ኢተለቃነኮ ሺፐት ሆናን፡፡ ብራውካምፐር(2001፤66) ሂንኩ ኢላን “Those groups which can be identified as Hadiyya, both Cushitic and Semitic speaking maintained consciousness of related clans among various Oromo tribes, especially the Arsi, Gujji, Gile, Karrayyu and lttu. Just to mention one example the Adari clans in Arsi have Kept a marriage restriction with the East Gurage (Siltie) because they consider these people as their own kinsfolk and so claim of have spoken their Semitic language up to five genreation ago …”

ሂተሱር ሴመኜም ሆነ ኩሸኜ የሆኑ በገደኜይ ሀዲየ ኢነብሩ የናሩ ኡመትቸ ተሉላሉሌ የኦሮሞ ጊቻቾ በሉሌምከ ተአርሲ፣ተጉጂ፣ጊሌ፣ከረዮዋ ኢቱ ቂጦ ያለይሙይ ተቻበራት፣ ሩክቦዋ ሀድኖተ ፈየ ተጅሪብ አለይሙ፡፡ለባዬትከ አደሬ ኢሌነይ የአርሲ ኦሮሞ ጊቾ ተሸርቅ ጉራጌ አፍ አዋላኪ /ስልጤ/ ኡመት ቂጦ በብተር ተናበሮት ያትራን፡፡መሳምከ የአርሲ አደራሮ የስልጢኘ አፈ ተአምስት መጪንት ቀደ ያዋልኩ የናረኮዋ ሀደ የሆኑምኮ ሊያምኖነንኮ፡፡በበሎት ኣሊሚ ያፍታታን፡፡በገነንገ አዘር ተባድ ባሊቅቸ ጭም ያሱይሙ ሬሬሳሶ ኢጬቅሞነኮ የሀጂ አልዬ ወልደ ወልደ ተሆኑይ ገንስልጤ ቲትጬኛቴ ወሰኑቴ በአርሲ ኦሮሞ ተቻይ የናሩይ የሀጂ ነስረዲን ሼህ እድሪስነ ወልደ ሼህ ኣደምነ አገባታኔ ሰአብተ ወልደ ጬኜታት፡፡ ቲኢታሚ ሱር ኡስጥ አዝማ ደንበል ሊብሉያነይ የአሩሲ ኦሮሞ የሮሬ ጊቾ ታለቆት መሰ በውኖት ለሆሽቲ ኡመት ሩክቦዋ ተቻበራት መንቄ ሆናን፡፡ወሰኑቴ ስልጤ ፎኜተ ቶልድምሸ በትክነበሎት ስድስቲ ወልድቸሸ ተስልጤ ቂጦ በብተር ቲንዛዞኔ አደሙዬ በበሎት ሊትቻሎን ብዢ ጊቻቾ ታለቆት መሰ ሆኑ፡፡ሂጲ ወገኜ የደም ቲጋገዳት የተለቁይ የደምበልዋ አደሙዬ ጊቻቾ በኦሮሚየ ቀፈት በባቱ (ዝዋይ)፣በአርሲ ነጌሌ፣ድጆ ኮምቦል ፣ኩየረ ፣ሻሻመኔዋ ቡልቡለ በስልጤ ዞንንገ ላንፉሮዋ ዳሎቸ ወረዳዶ ኢነብሮን፡፡

ቲኢታይ ሩክቦ የነቀ ብዢ እልቅ ያለይሙ መጪንትኒሙ ስልጤ የሆነ ሰብቸ በሉላሉሌ የኦሮሚያ አዝጋግቸ ዪስላም ዲነ ላቅሮትዋ ለዘልዛሎ ተኦሮሞ ኡመት ቂጦ ሀደ ሆኖኔ ኢነብሮን ትዮን በኦለ አዝጋግቸ የዳንግ መሺነን ቲነብር በደነብ ኣደ ምካተይ በፍዶት በጉደ ቲትንዛዙ ነበሮን፡፡የስልጤ ኡመት ተኦሮሞ ያለዪ ቆማሬ ተቅራኛት ላቲሮት ‹አደምነት ዬለይ ስልጤነት ኤለይ› ኢላን በሎትን የአደምነት ኦሮሞነት ዘር ዬለይ ስልጤነትም ኤለይ የበሎተንኮ፡፡ ብዢ እልቅ ያለይሙ የስልጤ ኡመት ሰብቸ ተዝዋይ ተሸርቅ አዘር አለም ጤነ አዝጋግ ተፈቲ ኦሮሞ ኡመት ቂጦ በአመኜ የንባረት ሃለት ቲጋገዶኔ ቦገሬት ኢነብሮን፡፡ቲኢታይ በድባያም በ16ለኛይ ሲጀ ዘማን የስልጤነ ኡመት ቲያትኬትሉ ተመጡይ ተቻይ አቦትቸ ሀዲ ሼህ ነስረላሀም ጅመ አዝጋገ ፎኖ በሂዶት ዪስላም ዲነ አቀሮን፡፡ ሂጵታሚ በጅመ ኦሮሞዋ በስልጤ ጉት ሀድኖት ኢተለቃነኮ ሺፐት ሆናን፡፡በ19ለኜይ ሲጀ ዘማን ጀመራኔ ቆማሪ የናረይ የአባ ጅፋር ኢስላመኜ ቅራት ኤትም ብዤ ለሆኑ የስልጤ ኡለማሞ የዲን አሽረ ባቦት ቡመቲ ጉት ቆማሬ ሀድኖት ኢተለቃነኮ አትዋጫት አሻን፡፡ ቡንዱሉሌከ በስልጤዋ በኦሮሞ ኡመት ጉት ያለይ ቆማሪ የኣደ፣የአመኜዋ የኢኮኖመኜ ተቅራኛት በኩሸኜይ ኦሮምኘ አፍዋ በሴመኜይ ስልጢኘ አፍ ጉት አኩ ሊትራነይ ብዢ የቀውል ተምሳሰሎትዋ ሀድኖት ታለቆት መሰ ተውኖትምከ በድባየ ቡመቲ ጉት ቆማሪ ተቅራኛት ኢነብራነኮ ጎትተኜ አትዋጫት አሻን፡፡

የስልጤዋ የአማረ ኡመት ሩክቦዋ ሀድኖት

የስልጤዋ የአማረ ሩክቦ በኑጉስ አምደጢዮን ዘማን የጀመረኮ ፕሮፌሰር ብራውካምፐር(2001፡55፡56) ያዋልካን፡፡በስልጤ ባፍ ቲትዋለካን ኣዳም(Oral Traditions) ኑጉስ ዘረያዕቆብ (r1465) ብዥት ኢትዋለካን፡፡ኑግሲ የሀዲየ ገደኜ መንግስተ ለትላለቆት ቲያሺ በናረይ ቅልቃዬ ስልጤ ፎኛኔ ኢመጭ የናረ ትዮን አጤ ዲሰን ሀነግነ ዲሰን ኢሌን ጊቾ ተአማረ ኡመት ኢትራከባነኮ ብዥት ኢትዋለካን፡፡ቲኢ በድባያም የስልጤዋ የአማረ ኡመት ሩክቦ የቆመረይ ተ19ለኜይ ሲጀ ዘማን ያፍቴይ ደረት ጀመራኔን፡፡ ሂጲታይ ወክት የሸወ አዝጋግ ሙረ የናረይ ኑጉስ ሰህለስላሴ (1814-1834) የስልጤነ አዝጋግ አትንዳድሮት ጀመሩይ፡፡ ብዢ እልቅ ያለይ ኡመት በማርኮት ሃለት ቴንዛኔ መራሃቤቴ፣አንኮበርዋ ሉላሉሌ የሸወ አዝጋግ አፎኖ ወሰዱይማን፡፡ ኑጉስ ሰህለስላሴ አዝጋገይ ቢንጅከ ባሼ ዞፍ ኑጉስሚ ተገንስልጤ መቸባዬ ተሆነይ አዝማ ቹንቡል ተሆነይ የአዝማ ቀልቦ ገረድ ተሆንትቴ ወሬጌ ቂጦ የብተር ተቅራኛት ያለቁኮ የዶ/ር ዳርክ (2011) ሙጣሎ ያቴራን፡፡ በኑጉስ ሰህለስላሴዋ በእቴጌ ወሬጌ የብተር ሩክቦዋ ራስ ካሰዋ ራስ ዳርጌነ ደበላኔ ብዤ የኑጉሰይ አበሮሰ ጬኖን፡፡

ቲኢታዋ ለደር በትጬቀመይ ሩክቦ መንቄ ብዢ መጪንትኒሙ የአማረ ጎሰ የሆነ ሰብቸ ዘረኒሙ ተስልጤ ዬልቆን፡፡ ቲኢታይ በድባያም ብዢ እልቅ ያለይሙ የስልጤዋ የአማረ ኡመት በብተርዋ በገነገናም ኢኮኖመኜ ዙራሮ ተቅራኞኔ በስልጤዋ በሉላሉሌ የባድቴ አዝጋግቸ ቦገሬትዋ በሙሀበ በንበሮት ደር ኢትረከቦን፡፡ ለደር በሙግሙጋሪ የትጬቀመኮ በጣሊያን ዌራሪ ወክት በስልጤ አዝጋግ ኢነብሩ የናሩ መጪንትኒሙ አማረ የሆኑ የስልጤ ኣደኜ መትንዳደሬ ቃም ዮኖነኮዋ ተስልጤ ኡመት ቦገሬትዋ በሙሀበ ለንበሮት አሀደ ገቦን፡፡

የስልጤ የሀረርነዋ የዛይ ኡመት ሩክቦዋ ሀድኖት

የስልጤ ኡመት ባፍ፣በወግ፣በኣደዋ በስነ-ቀልብ አዘር ተሀረርዋ የዛይ ኡመት ቆማሪ ሩክቦ አለይ፡፡ የሀርለ ኡመት የስልጤዋ የሀረር ኡመት የሩክቦ ሺፐት ዮነኮ በ2000ቶ.እ የቴተመይ ‹ሀረሪ-ስልጤ፣የሀረርዋ የስልጤ ኡመት ወገኜ ተቅራኛት›› ቢላነይ በሀረር ኡመት ባድሰበኜ ቀፈት መንግስት የኣደ ቱሪዝምዋ ማቻዬ ቤሮ ኪታብ ያፍታታን፡፡የሁልዳሮ አ/ፈታሃም (1994) ኪታብም የሀርለ ኡመት የስልጤነዋ የሀረርነ ኡመት ያትራክባን ዘራመ የናረኮ ዬውዳን፡፡

የስልጤ ኡመት ተሱማሌዋ አፋር ኡመት ያለዪ ሩክቦዋ ሀድኖት

የስልጤ ኡመት በብዥትከ ኢትዋለካነይ በመ ዮጤነኮ ጊቾም ዬልቁቡይን ሬሬሰዋ የሀርላን ኡመተ ቤደበ በብዥክ ኢትዋለካነይ ያፍ ሬሬሰ ያቴራነምኮ የሀርለ ኡመት የስልጤነ ኡመት ባጅጋኞት አዘር ያፍቴኒ ኡመት ቢዮንም ሂጲታይ የዘርነት መንቄ ኢልቆት አሰነት የስልጤ ኡመት ተኦጋዴን ሱማላሎዋ የአፋር ኡመት ቂጦ በዘርነት ኢትራከባነኮ ኢጬቅማን፡፡ የጀርመኒ ፕሮፌሰር ብራውካምፐር(2001፡28) ኢትኬተላነይ ኢላን፡- “According to a wide spread tradition in south East Ethiopia, there were two ancestors bearing the name Djabari: Ahmed and Ismail who were commonly considered as brothers. Ahmed’s decendants are said to live mainly north of Awash and Ismail’s south of that river. The Somali of Ogaden /Darod/ and thier Oromized fracitions in the region of Hararge in particular claim thier orign from Ismail who is placed in their genologies twenty to twenty five generetions ago .The story of Djabarti ancestory is not limited to the Somali who sarted their vigorous expantion from the coastal regions toward the interior relatively late .That is hardly before the 17th century. But it is also found among the Afar and inconection with the Harla tradition …. ” ሂታይ በሎት በብዥክ ባፍ ቢትዋለክን ሬሬሰ ኢትዋለካነኮ ጀበርቲ በአህመድዋ እስማኤል ዘርኒሙ ሊዮጫን ኡመት አቦት ማልደ አሴ ዬልቁይማን፡፡

አህመድ ጀበርቲዋ እስማኤል ጀበርቲ ዋጃ ማጠ ትዮኑ አህመድ ጀበርቲ በቅብለኜይ የአዋሽ ሚዴ ውርት ሊነብሮን ኡመትቸ አቦት ማልዳኒሙ፡፡ የእስማኤል ጀበርቲ ዘርንገ በሚዴይ ካበኜ አዝጋግ ፈየኮ ኢነብሮን፡፡ ዳሮድ በበሎት ኢትቻላነይ የኦጋዴን ሱማላሎ ዘረኒሙ ተእስማኤል ጀበርቲ ትዮጭ በዘር ኢልቆት አዘር ተኩያዋ ኩያ አምስት መጪንት ጃንጎ የኦጋዴን ሶማላሎ እስማኤል ጀበርቲነ ኢጬቅሞን፡፡ ጀበርቲነ በዘር መንቄ ኡስጥ ዪቤር ማልድነት ወግ በሱማሌ መጥ ተጌደበ ተይቀር የአፋርዋ የሀርለ ባፍ ኢትዋለኮን ሬሬሳሶም(የትውፊት መረጃዎችም ) ጀበርቲነ ኢጬቅሞን፡፡

እስማኤል ጀበርቲነ የሱማሌ ፣የአፋርነ የሀርለ ኡመት የደነብ አቦት ዮኑኮ ትዬውድ የስልጤ ኡመትም እስማኤል ጀበርቲነ በዘር ቲንዛዞትዋ አፍታቶት ተ7-9 መጪንተ ጃንጎ ኢጬቅመይማን፡፡ ሂጲታይ በድባያም የገራድ ያትንዳድሮት አዳብም በሶማሌዋ በስልጤ ኡመት አዘር የኣደኜ አትንዳድሮት ቃመ ሆናኔ አኩ ጃንጎ የጄጄኮ ሩክቦይ ያቴርቡያን ሀደይ ሊዮን ያቀትላነኮ ኢታመናን፡፡